ابوسعيد سجزي رياضيدان و منجم ايران
سرنوشت تراژیک روشنگران ایرانی، بقول عبید زاکانی « صورتی نیست که جائی بتوان گفتن باز »، چراکه « قصهٔ درد دل و غصهٔ شبهای دراز» است. از ترکتازی غزنویان که بر ابونصر عراق رفت ... تا حسادی که بر ابوسعيد سجزي.
چون حکیمک اعتقادی کرده است کآسمان بیضه زمین چون زرده است
گفت سایل چون بماند این خاکدان در میان این محیط آسمان
همچو قندیلی معلق در هوا نه به اسفل می‌رود نه بر علا
آن حکیمش گفت کز جذب سما از جهات شش بماند اندر هوا
چون ز مغناطیس قبهٔ ریخته در میان ماند آهنی آویخته.
***
ابوسعيد سجزي رياضيدان و منجم ايران (1)
نويسنده: رضا كوهكن
نوشته حاضر به اختصار به معرفي زندگي علمي و آثار ابوسعيد سجزي، رياضيدان و منجّم برجسته سيستاني قرن چهارم هجري ميپردازد. نام كامل او ابوسعيد احمد بن محمد بن عبدالجليل سجزي است. همانطور كه از نام او برميآيد وي از اهالي سيستان (سجستان) بوده است. «سجزي» را در منابع لاتين به صورتهاي AL-SiEjzi ، AL-SijaziE و AL-SigziE ، AL-sigIziE مينويسند. سجزي معاصر با ابوريحان بيروني و عضدالدوله ديلمي است كه از 338 ـ 372 ه .ق در عراق، خوزستان و كرمان سلطنت كرد و سجزي بسياري از تأليفات خود را به نام او نگاشته است.
از زندگي سجزي اطلاع زيادي در دست نيست. اطلاعاتي كه درباره زندگي او ميدانيم بر اساس نقل قولهايي از دانشمندان ديگر نظير ابوريحان بيروني يا بر اساس تاريخ نگارش رسائل وي يا تاريخ استنساخ نسخي است كه وي نسخهبرداري كرده است.
سجزي دانشمندي است كه در هندسه، مقامي رفيع و ابتكارات و ابداعات فراواني دارد كه از آن جمله ميتوان به توسيع جبر هندسي به سه بعد و چهار بعد اشاره كرد. وي در نجوم نيز نوآوري و خلاقيت دارد و مخترع اسطرلاب زورقي بر اساس فرض انقلابي چرخش زمين است. و قرنها قبل از كپرنيك، عقيده حركت وضعي زمين را مبناي ساخت اسطرلاب خويش قرار داده است. سجزي در تنجيم بسيار فعّال بود و آثار وي در تنجيم به مراتب مفصّلتر از آثار رياضي و نجومي او است. در فلسفه رياضي صاحب رسالهاي بينظير و در نوع خود منحصر بفرد در روش شناسي رياضي است و در متنهاي ديگري از رسايل خود نيز به مسايل فلسفي مربوط به رياضي پرداخته است. وي دانشمندي فعّال و نوآور است به طوري كه مؤلف 49 رساله در رياضي و فلسفه رياضي، 11 رساله در نجوم و آلات نجومي و 19 رساله در تنجيم است.
از آنجائي كه تحقيقات جدّي درباره سجزي چندي است در ميان محققين آغاز شده، بسياري از آثار وي هنوز به طور جدّي مورد تحليل و بررسي قرار نگرفته است. شرح حال سجزي در منابع فارسي محدود به صفحاتي در دو اثر ارزنده استاد ابوالقاسم قرباني است كه به اقتضاي چارچوب اين دو كه به زندگي نامه مجموعهاي از رياضيدانان ايراني و مسلمان اختصاص دارد، در مورد سجزي اطلاعات بسيار مفيدي را ـ البته به اختصار و با تكيه بر منابع موجود تا زمان نگارش آنها ـ عرضه نموده است. اما كتابي كه مستقلاً و به طور نسبتا جامع به سجزي اختصاص داشته باشد، نه تنها در منابع فارسي موجود نيست بلكه در منابع خارجي نيز تاكنون چنين كاري انجام نشده است. از ديگر محققان ايراني كه درباره سجزي كار كردهاند بايد از مهندس محمد باقري ياد كرد، وي براي اولين بار رسالهاي را از سجزي به فارسي ترجمه كرده و به چاپ رسانده است.
در ميان محققين خارجي بايد از سزگين، سوتر، شوي، كهل، برگر، و وپكه آلماني، روزنفلده، صفراُف، سلاوتين و خيرالدينواي روسي، رشدي راشد ـ رئيس مركز ملي تحقيقات علمي فرانسه ( LCNRS ) و پاسكال كروز ـ عضو اين مركز ـ سديو فرانسوي، لورچ، برگرن، سمپلونيوس، ويليام تامسون، كونر، روبرتسون و عادل انبوبا و... نام برد كه برخي نظير سزگين دايرةالمعارف نويس هستند و صفحاتي از دايرة المعارف خويش را به سجزي اختصاص دادهاند. اغلب پژوهشگران ديگر، كارهاي تحليلي بسيار ارزشمندي در مورد يك رساله يا يك ايده خاص سجزي در چند اثر وي ارايه كردهاند.
به طور خاص بايد از دكتر هوخندايك، پژوهشگر برجسته هلندي استاد دانشگاه اوتراخت و سردبير اجرايي هيستوريا ماتماتيكا ياد كرد كه رسالههايي از سجزي را به انگليسي ترجمه و شرح كرده و به چاپ رسانده است. بعلاوه مقدمهاي نسبتا جامع بر مجموعه نسخ خطي هندسي سجزي كه در استانبول موجود بوده و در سال 2000 م توسط فواد سزگين به چاپ رسيده، نوشته است. وي تحقيقات متعدد ديگري درباره سجزي دارد.
زندگي علمي سجزي :
سجزي در حدود سال 330 ه . ق در سيستان متولد شد و بر اساس شواهد موجود، بخشي از عمر خود را در اين منطقه سپري كرد. سجزي خود در رساله المدخل إلي علم الهندسه تصريح ميكند:
در سيستان ابزار عظيم و مهمّي ساختهام. مدلي از كل عالم، متشكل از افلاك، جرمهاي آسماني، مدارهاي حركت آنها و اندازههايشان، مقدار فاصلهها و حجمهاي آنها و شكل زمين، اماكن، شهرها، كوهها، درياها، بيابانها، درون كرهاي تو خالي و مشبك؛ آن را هيئت كل، ناميدهام1.
سجزي در فاصله سالهاي 358 ـ 361 ه . ق در شيراز ميزيسته و در اين ايّام يك مجموعه از نسخ خطي را در شيراز استنساخ كرده است.
اكثر محققين تاريخ رياضيات حوزه اسلامي بر اين عقيدهاند كه نسخه كتابخانه ملّي پاريس به شماره 2457 همان نسخه دستنويس سجزي است كه مشتمل بر 220 برگ و حاوي 49 رساله و كتاب از رياضيدانان دوره اسلامي است2. رسالههاي دهم، بيست و هفتم، بيست و هشتم، سيو يكم و چهل و ششم آن مجموعه از تأليفات خود سجزي است. نظر برخي از محققين كنوني نظير دكتر سمپلونيوس3 و دكتر هوخندايك4 بر آن است كه نسخه فوق الذكر نميتواند دست نويس سجزي باشد بلكه رونوشتي است كه بعدها از دستنوشت سجزي استنساخ شده است.
در هر حال شكي نيست كه سجزي در آن دوران مجموعهاي از رسايل را استنساخ كرده است و ترديدي نيست كه وي در آن زمان رياضيدان مبرزي بوده است.
ابوريحان بيروني در آثار الباقية عن القرون الخاليه، اسامي ماههاي تقويم سجستان را كه «شيخ سجزي» به وي گفته است، ذكر ميكند. ابوريحان به دفعات در آثار الباقيه از ابوسعيد نام برده و در مورد تعيين جهت قبله با وي مكاتبه داشته است. ابوريحان همچنين در نامهاي، اثباتي را كه استاد او ابونصر منصور بن عراق از قضيه شكلالقطاع در مورد قضيه سينوسها در مثلت كروي و مسطح انجام داده است براي وي ارسال ميكند5 كه ظاهرا بيروني آن را به جهت اثبات حق تقدم استاد خويش ابونصر در مورد كشف «شكل مغني» براي ابوسعيد فرستاده است6. بنا به نوشته بيروني، سجزي در رصد عبدالرحمن صوفي، منجم بزرگ، طي انقلابين زمستاني 359 و 360 هجري و انقلاب تابستاني 360 هجري، حضور داشته است.
دورهاي از زندگي او نيز در خراسان گذشته است و در اين دوره، مباحثاتي با رياضيدانان آن منطقه داشته كه رسايلي پيرامون سؤالات رياضيدانان آن ديار از ابوسعيد و پاسخهاي وي موجود ميباشد.
پدر سجزي نيز همچون خود وي از رياضيدانان برجسته عهد خويش بوده است. سجزي در سال 340 يزد گردي / 360 هجري رسالهاي درباره گنبدهاي هذلولي و سهموي خطاب به پدرش ابوالحسين محمد بن عبدالجليل سجزي نوشته است. وي همچنين در اثري بنام كتاب احمد بن محمد عبدالجليل في مسايل المختارة التي جرّت بينه و بين مهندسي شيراز و خراسان و تعليقاته از راهحلهايي كه پدرش براي مسألههايي مربوط به تقسيم مثلثها و متوازي الاضلاعها عرضه كرده است صحبت ميكند بنابراين پدر سجزي بايد يك رياضيدان فعّال بوده باشد7.
نوآوريهاي سجزي
سجزي از مقام برجستهاي در هندسه، فلسفه رياضي و نجوم برخوردار است و داراي آثار و عقايد بديعي است كه تاكنون كمتر مورد بررسي قرار گرفته است. ولي امروزه تعدادي از محققين، هر يك بعدي از كارهاي وي را مورد بررسي قرار دادهاند و ميتوان گفت ابعاد مختلف نبوغ علمي وي در حال كشف شدن است. سجزي تبحر فوقالعادهاي در هندسه داشته است. پاسكال كرزه وي را از بزرگترين نمايندگان دورهاي از تاريخ هندسه... قرنهاي 10 و 11 (ميلادي) ميداند8. سوتر وي را از مبرزترين هندسه دانان دوره اسلامي ميداند و هوخندايك محقق هلندي وي را از «پركارترين» هندسه دانان اين دوره ميداند9. روز نفلد10، صفر اوف11 و سلاوتين12، محققين برجسته روسي در تاريخ رياضيات، استدلال كردهاند كه سجزي براي نخستين بار «جبر هندسي» عرضه شده در كتاب دوم اقليدس را به حوزه سه بعدي توسعه داد.13 البته رياضيدانان متعددي در دوره رنسانس علمي (قرون شانزدهم ميلادي به بعد) در اين زمينه كار كردهاند. امّا رساله سجزي اولين نمونه از اين متون در دوره اسلامي است. سجزي در بخشي از آثار رياضياش درباره مقاطع مخروطي كار كرده است و تثليث دايره را براي نخستين بار از طريق تقاطع يك دايره و يك هذلولي متساوي القطرين حل كرده و آن را روش هندسه ثابت ناميد.14 پاسكال كروزه15، عضو مركز ملّي تحقيقات علمي فرانسه16، روزنفلد و همكارانش اعتقاد دارند كه سجزي مبدع جبر هندسي چهار بعدي است17.
با وجود آنكه سجزي رسالهها و نوآوريهاي متعددي در هندسه داشته است، اما مقام علمي وي در زمينه نجوم و تنجيم كمتر از مقام علمي وي در هندسه نيست. چنان كه خانم دكتر سمپلونيوس، محقق برجسته تاريخ رياضيات و نجوم، معتقد است كه «حوزه اساس فعاليت علمي سجزي تنجيم است و او آشنايي بسيار با منابع و آثار پيشين در اين زمينه دارد»18 از جمله ابداعات سجزي در نجوم ميتوان به ساخت اسطرلاب زورقي بر اساس اعتقاد به حركت وضعي زمين كه در زمان خود بينظير است، اشاره نمود.
در فلسفه رياضي ميتوان به نظرات وي درباره روشهاي حل مسايل هندسي اشاره كرد كه در نوع خود بينظير است و سجزي رسالهاي در اين مورد دارد. بنا به نظر دكتر هوخندايك:
تا آنجا كه اطلاع داريم، اين متن تنها رساله هندسه داني از دوره اسلامي در شيوههاي حل مسأله به طور كلي است. رسالههايي از ديگر رياضيدانان دوره اسلامي، مثل ابراهيم بن سنان، درباره روش تحليل يونانيان باستان وجود دارد ولي سجزي به مراتب مطالب بيشتري عرضه ميكند19.
وي به مسايل فلسفي در رياضيات علاقهمند بوده و به مسايلي نظير چيستي بينهايت پرداخته است. رشدي راشد20، در مقالهاي مفصّل جوانب مختلف اين موضوع را بررسي كرده است21.
مقام علمي هندسي سجزي
سجزي تأليفات مهمّي در هندسه درباره كرهها و مقاطع مخروطي دارد. وي مسأله تثليث زاويه را از طريق تقاطع يك دايره با هذلولي متساوي القطرين حل كرده و اين خود روشي نو در حلّ اين مسأله بود. سجزي اين روش را «هندسه ثابت» ناميد و اين اصطلاح را در مقابل «هندسه متحرك»22 بكار گرفت. «هندسه متحرك» در واقع روشي هندسي در حل مسايل هندسي است كه مستلزم لغزاندن خط كش حول نقطهاي ثابت است، چنان كه در حالتي خاص، نسبتي مفروض ميان اضلاع يا زواياي مورد نظر برقرار ميگردد. اين روش مستلزم ورود حركت به هندسه است و از آنجا كه حركت يك كميت فيزيكي است، رياضيدانان متعدد در پي كشف روشهايي ديگر بودند كه در اين ميان، سنجزي اين مسأله را با استفاده از مقاطع مخروطي حل كرد23.
سجزي رسالهاي نيز در قضاياي شكل القطاع دارد كه ازاهميت و فايده زيادي در نجوم برخوردار است. تعدادي از كتب رياضي وي نيز شرح و تفصيل كتب و راهحلهاي قدما از جمله اقليدس و ارشميدس و آپولونيوس ميباشد و راه حلي در ترسيم هفتضلعي منتظم با استفاده از مقاطع مخروطي ارائه كرده است24.
استاد ابوالقاسم قرباني در كتاب ارزشمند رياضيدانان دوره اسلامي فهرستي از آثار رياضي سجزي را مطابق با فهرست ارائه شده توسط سزگين در GAS عرضه مينمايد، البته با پژوهشهاي جديد، تعداد ديگري از رسايل سجزي نيز شناسايي شده است. تازهترين اطلاعات درباره چاپ رسايل سجزي به قرار زير است:
كتاب في تسهيل السبل الاستخراج الاشكال الهندسيه از جمله رسايلي است كه در فهرست مذكور نامي از آن برده نشده است. دكتر هوخندايك بر اساس متن چاپي فراهم آورده در پيوست دوم رسايل ابن سنان، ويرايش 1. س سعيدان، كويت 1983، ص 72 ـ 339 و با مقايسه نسخه خطي آن در لاهور، به انگلسي ترجمه و شرح كرده است و مهندس باقري آن را به فارسي ترجمه كرده است25.
تحول مهم ديگر در رابطه با آثار رياضي سجزي، نشر تصوير نسخه مجموعه رسايل هندسيه26 سجزي است كه توسط فواد سزگين و با مقدمه يان. پيهوخندايك در سال 2000 م صورت گرفته است. اين مجموعه حاوي 14 رساله از رسايل سجزي است كه در نسخه كتابخانه سليمانيه استانبول، مجموعه رشيد افندي، شماره 1191 موجود است. اين نسخه بدون تاريخ است امّا به نظر ميرسد كه حداقل چند قرن پس از وفات سجزي تحرير شده است.
قابل ذكر است كه از رسايل سجزي سه نسخه خطي مهم وجود دارد. 1 ـ نسخه خطي استانبول، مجموعه رشيد افندي شماره 1191 كه پيشتر ذكر آن رفت. اين مجموعه را با نماد I نشان ميدهيم 2 ـ نسخه كتابخانه ملي پاريس، مخزن آثار عربي شماره 2457. اين مجموعه كه بالغ بر 150 اثر در رياضي و نجوم از رياضيدانان و منجمين مختلف است، حاوي 5 اثر از سجزي نيز هست. بنا به اعتقاد اكثر محققين اين مجموعه نسخه خطي دستنويس سجزي است. اين نسخه را با نماد P نمايش ميدهيم. 3 ـ نسخه خطي دوبلين، چستربيتي، شماره 3625. اين مجموعه در اصل حاوي 37 اثر از سجزي بوده كه تعداد كمي از آنها حفظ شده است. دكتر هوخندايك در مقدمهاي كه بر چاپ مجموعه خطي كتابخانه سليمانيه استانبول آورده است، 37 اثر ذكر شده در نسخه دوبلين را فهرست كرده و نسخههاي موجود در مجموعه دوبلين و مجموعه كتابخانه سليمانيه را مشخص نموده است. نسخه دوبلين را با نماد D نمايش ميدهيم.
ذيلاً فهرست آثار هندسي سجزي را منطبق با فهرست GAS [سزگين، 1974] و ترجمهاي كه استاد ابوالقاسم قرباني از آن ارائه كرده است [قرباني، 1375] را بيان ميكنيم و براي اختصار، تنها نشاني نسخههاي خطي رسايلي را كه در سه مجموعه فوقالذكر موجودند با نمادهاي D و P, I نشان ميدهيم و نشاني ساير نسخ خطي را كامل ميآوريم.
پی نوشت ها :
1 ـ في مساحة الاكبر بالاكر (46 P )
2 ـ اجوبة عن مسائل سألها عنه بعض مهندسي شيراز(31 P ، b52 ـ a 35D ، b62 ـ a31I )
3 ـ رساله إلي ابي الحسين محمد بن عبدالجليل في خواص الشكل المجسّم الحادث من ادارة القطع الزائد و المكاني ( b65 ـ a66I ، 28P )
4 ـ كتاب في خواص المجسم الناقص و الزائد و المكاني ( b65 ـ b63I )
5 ـ رسالة في خواص القبة الزائدة و المكانية ( b68 ـ a 66I )
6 ـ رسالة في وصف القطوع المخروطيه، وپكه قسمتي از اين رساله را در سال 1874 به زبان فرانسوي ترجمه كرده است. (ليدن شماره 168 صص 22ـ 1)
7 ـ رسالة في قسمة الزاوية المستقيمة الخطين بثلثة اقسام متساويه. (ليدن شماره 168 صص 40 ـ 23)
8 ـ كتاب عمل المسبع في الدائرة و قسمة الزاوية المستقيمة الخطين بثلثة اقسام متساويه: كارل شوي اين رساله را بررسي كرده و طي مقالهاي به چاپ رسانده است (مجلّه ايزيس، جلد 8، 1926، صص 40 ـ 21). ( b83 ـ b80I ، قاهره، دارالكتب، شماره 41 صص a16 ـ b13 )
9 ـ رسالة في اخراج الخطوط في الدوائر الموضوع من النقط المعطاة. سديو27 صورت مسايل شرح شده در اين رساله را به زبان فرانسوي ترجمه و در سال 1838 چاپ كرده است. نسخه خطي آن در كتابخانه ملي پاريس به شماره 2458 موجود است.
10 ـ رسالة في كيفية تصورالخطين اللذين يقربان و لا يلتقيان.
11 ـ رسالة في استخراج خط مستقيم الي الخطين المستقيمين المفروضين. ( a31 ـ a30 D و b128 ـ b126I )
12 ـ رسالة في جواب مسئلة عن كتاب يوحنا بن يوسف من انقسام خط مستقيم به نصفين و تبيين خطاء يوحنا في ذالك. (10 P )
13 ـ رسالة إلي ابن علي نظيف بن يمن المتطبب في عمل مثلث حاد الزوايا من خطين مستقيمين مختلفين. (27 P )
14 ـ رسالة في تحصيل ايقاع النسب المؤلفه اثني عشرة في شكل القطّاع المسطّح بترجمة واحدة و كيفية الاصل الذي تتولد منه هذه الوجوه. ليدن، 168، صص 44 ـ 41.
15 ـ رساله في الشكل القطاع. اين رساله در سال 1948 م جزو الرسايل المتفرقه في الهيئة در حيدر آباد توسط انتشارات عثمانيه به چاپ رسيده است. (بانكيپور، 2468، صص b279 ـ b276 )
16 ـ تحصيل القوانين الهندسية المحدودة: سديو در سال 1838 م عنوان قضاياي آن را به فرانسوي ترجمه كرده است. يك نسخه خطي از آن در كتابخانه ملي پاريس به شماره 2458، صص 5 ـ 4 و نيز در ( b72 ـ 70 I ) موجود است.
17 ـ رساله في البرهان الهندسي (2060، صص a174 ـ b173 )
18 ـ رسالة في اخراج الخطوط من طوف القطور الدائرة إلي العمود الواقع علي خط القطر ( a66 ـ 64 D )
19 ـ خواص العمود في المثلث ( a67 ـ a66D ، b125 ـ b124I )
20 ـ المدخل إلي علم الهندسه ( b17 ـ b2D )
21 ـ رسالة في خواص مربع قطر الدائرة ( b31 ـ a31D ، b70 ـ a69I )
22 ـ رسالة في جواب مسايل الهندسه ( b60 ـ a53D و b123 ـ b110I )
23 ـ رسالة في مسائل المختارة ( b52 ـ a35D و b62 ـ a31I )
24 ـ رسالة في اخراج خط مستقيم إلي خط معطي من نقطة معطاة ( b64 ـ b61D و b79 ـ a75I )
25 ـ رسالة في معرفة الخطين المستقيم و المنحني (نيويورك، دانشگاه كلمبيا، 45)
26 ـ رسالة في صفة آلة تعرف بها الابعاد و عمل هذة الآلة (ليدن، 14، صص 226 ـ 223)
27 ـ تعليقات الهندسيه (دوبلين، چستربيتي، 3045، ص b89 ـ a74 )
28 ـ رسالة في كيفية تصور الخطين اللذين يقربان و لايلتقيان باخراجهما دائما الي ما لا نهاية، اللذين ذكرهما ابلونيوس الفاضل في المقالة الثانية من كتاب المخروطات: رشدي راشد سال 1987 م اين رساله را بررسي و تحليل كرده و به همراه ترجمه فرانسوي آن به چاپ رسانده است و مقالهاي پيرامون آن در كنفرانسي در مركز تاريخ علوم و فلسفه عرب ايراد نموده است و از چهار نسخه زير بهره گرفته است: (ليدن، 6/14 ـ دانشگاه كلمبيا، 12/45 ـ آستان قدس رضوي (مشهد)، 3/5521 ـ استانبول، رشيد افندي 7/1191)
29 ـ ثبت براهين بعض اشكال كتاب اقليدس في الاصول في الشكل الثاني من المقالة الاولي. (لندن، ، 1270، صص 100 ـ 87)
درباره بعضي شكلها (قضاياي) بعضي از مقالات كتاب اصول اقليدس رسالههايكوچكي از سجزي در دست است كه اين رسالهها را ميتوان در (استانبول، رشيدافندي، 1191، صص 106 ـ 84) يافت.
30 ـ استدراك و شكّ في الشكل الرابع عشر من المقالة الثانية عشرة من كتاب الاصول الاقليدس. ( a33 ـ a32D و a107 ـ b105I)
31 ـ رسالة في حلّ شك في الشكل الثالث و العشرين من كتاب الاصول. ( b34 ـ a33 D و b109 ـ a107I )
32 ـ رسالة في الجواب عن المسائل التي سُئل في حل الاشكال المأخوذة من كتاب المأخوذات الارشميدس. اين رساله مشتمل بر 15 مسأله هندسي است و سديو مقدمه و صورت مسايل آن را به زبان فرانسوي ترجمه كرده است.(پاريس، 2458، صص 9 ـ 5)
33 ـ برهان علي مسئلة من كتاب ارشميدس غير ما اورده هو. نسخه خطي اين رساله به شماره 6/1751 كتابخانه دانشگاه تهران موجود است.
34 ـ في عمل الاسطرلاب (سراي، احمد III ، 9/3342 ، ص 32)
35 ـ رسالة في خواص القطع الناقص. سجزي در كتاب تحصيل القوانين الهندسيه از اين رساله نام برده است.
در فهرست 37 تايي عرضه شده در سال 2000 توسط دكتر هوخندايك بر اساس عناوين موجود در اصل نسخه دوبلين، عناوين رسالههايي به چشم ميخورد كه در فهرست فوق ذكر نشدهاند. عناوين مورد نظر عبارتند از:
36 ـ رسالة في أنّ الضلع غير مشارك للقطر المربع
37 ـ اصلاحه لاستخراج الموسّطين و قسمة الزاوية بثلاثة اقسام متساوية
38 ـ رسالته في جواب مسألة عددية و هي كيف نجد مربّعين مجموعها <كذا <مربّعا
39 ـ كتابه في تسهيل السبل الاستخراج الاشكال الهندسيه. از اين كتاب تنها يك نسخه در كتابخانه خصوصي نبي خان در لاهور پاكستان موجود است. اين كتاب توسط دكتر هوخندايك به انگليسي شرح و ترجمه شده و ترجمه فارسي آن توسط محمد باقري در 1375 چاپ شده است.
40 ـ كتابه في الدوائر المتماسه
41 ـ رسالته في استخراج عمل المثلث المتساوي الساقين علي خطّ مستقيم معطي بطريق كُلّي و بمصادرة كتاب أقليدس فقط دون الاشكال.
42 ـ كتابه في عمل البركار المخروطي بطريق الصناعي
43 ـ كتابه في المخروط و الكرة و الاسطوانه
44 ـ كتابه في خواص الشكل البيضي و العدسي
45 ـ رسالته الي ابي سهل ويجن بن رستم الكوهي في تبيين خواص القطع الناقص من قطوع الاسطوانه
46 ـ كتابه في اخراج الخطّين المستقيمين من نقطتين مفروضتين يحيطان بزاوية و اخراج ثلاثة خطوط من ثلاث نقط.
47 ـ برهان اشكال كتاب أبلوينوس في الدوائر المتماسّة، استخراجه.
48 ـ رسالته الي ابي عمر علي بن محمد بن اسحاق. أيّده اللّه في جواب مسألة طريقة من ضرب الكعبين من جهتي الهندسة والعدد.
49 ـ كتابه في انّ الاشكال كُلّها من الدائرة و الدائرة =... من الاشكال و افضلها و هي سبب الاشكال المسطحه
ابوسعيد سجزی رياضيدان و منجم ايران (2)
نويسنده: رضا كوهكن (*)
سجزي و فلسفه رياضي
امروزه غالبا رياضيدانان صرفا در شاخهاي خاص از رياضي تبحّر پيدا ميكنند و اطلاعات آنها در ديگر شاخههاي رياضي از حدّ يك فراگير معمولي رياضي فراتر نميرود. البته تعداد بسيار اندكي از رياضيدانان نيز هستند كه به مسايل فلسفي رياضي توجه ميكنند. مثلاً سؤال از وجود واقعي يا ذهني ذوات رياضي نظير اعداد ، سؤال از معني « بي نهايت » در حساب ديفرانسيل و انتگرال از اين دست است:
فلسفه رياضي مطالعه و بررسي مسايل هستي شناختي، معرفت شناختي و روش شناختي موضوعات رياضي و كاربرد آن.
اين مسايل خصوصا به واسطه توسعه حساب ديفرانسيل و انتگرال و بحران در مباني رياضي و به واسطه پارادوكسهاي نظريه مجموعهها در اوايل قرن بيستم به طرز روز افزوني مورد توجه قرار گرفته است و رياضيدانان و فلاسفه را بر آن داشته تا روشها و پيش فرضهاي رياضيات را مورد بحث و بررسي قرار دهند.
در دوره اسلامي با دستههاي مختلفي از فلاسفه و رياضيدانان مواجه هستيم. كساني نظير ابوعلي سينا و اخوان الصفا رياضي و طبيعيات را هم بخشي از طرح كلي حكمت نظري ميدانند و طرح و بحث آنان از رياضي و طبيعيات كاملاً در چارچوب ديدگاه كلي آنان و با همان مفاهيم صورت ميگيرد. از اين جهت بهتر است آنان را فيلسوف (يا به تعبير دقيقتر حكيم) بناميم. امّا عدهاي ديگر بودهاند كه حكيم نبودهاند و طرح كلي فلسفي را دنبال نميكردهاند، بلكه رياضيدان و «مهندس» بودهاند؛ به رياضيات، نجوم و فنون مربوطه اشتغال داشتهاند بدون آنكه بخواهند لزوما در پي معنا و طرحي در وراي روابط ظاهري ميان ذوات هندسي يا جبري باشند. غالب رياضيدانان دوره اسلامي و حتّي اكثريت رياضيدانان برجسته اين دوره را ميتوان جزء اين دسته دانست. امّا تعداد انگشت شماري از آنان به مسائل فلسفي روششناسي رياضي توجه داشتهاند كه سجزي از آن دسته است. سجزي از معدود رياضيداناني است كه به نكات فلسفي موضوعات مورد علاقه خود نيز توجه داشته است. رشدي راشد، در اين زمينه اظهار ميدارد:
احمد بن <محمد <بن عبدالجليل سجزي يكي از رياضيدانان مشهور پايان قرن دهم ميلادي است. او كه تنها به واسطه مقامات و مراتب رياضي خويش در نزد مورخان شناخته شده است، با اين حال نسبت به مسائل فلسفي كه تجربه خاص وي <رياضيات <در او بر ميانگيخت، بيتفاوت نبود. سجزي، علاوه بر رسالهاي كه ما در اينجا بدان پرداختهايم <رسالة في كيفية تصور الخطّين...>، مؤلف متني معتبر و بديع فلسفي در فلسفه رياضيات تحت عنوان رسالة في تسهيل السبل اللاستخراج الاشكال الهندسيه ميباشد... وانگهي كم نيست كه سجزي در طي تحريرات رياضي خويش به دامنه فلسفي يك نتيجه يا يك شيوه خاص توجه مينمايد.28
كروزه نيز نظر مشابهي را ابراز ميدارد:
سجزي... يكي از رياضيداناني است كه در مورد حرفه تخصصي خويش ـ رياضيات ـ به تعمق وتفكر پرداخته و توانسته است متنهاي معتبري در فلسفه رياضيات به رشته تحرير درآورد.29
تاكنون دو متن با دامنه فلسفي از ميان رسائل سجزي شناسايي شده است والبته به دليل اينكه تحقيقات درباره سجزي هنوز در ابتداي راه است، در حال حاضر دقيقا نميتوان گفت كه حساسيت سجزي بر روي نكات فلسفي تا چه حدّ بوده است. همان طور كه گفته شد تاكنون در مورد دو متن از رسائل سجزي از اين لحاظ تحقيق شده است. مورد اول چاپ انتقادي و ترجمه اثر بديع و مهمّ سجزي رسالة في تسهيل السبل للاستخراج الاشكال الهندسيه، توسط دكتر هوخندايك و محمد باقري به انگليسي و فارسي در سال 1375 ش / 1996 م است. هوخندايك پژوهشگر نكته سنج معاصر تاريخ رياضيات در مقدمهاي كه بر اين كتاب نوشته است، تأكيد ميكند:
تا آنجا كه اطلاع داريم، اين متن تنها رساله هندسهداني از دوره اسلامي در شيوههاي حل مسأله، <يعني روش در رياضي> به طور كلي است30.
مترجم انگليسي مقايسهاي ميان سجزي و جورجپوليا31، مؤلف كتابهاي مشهور چگونه مسأله را حل كنيم32 و خلاقيت رياضي33 و كتب ديگر در زمينه روشهاي حل مسأله و روششناسي كلي رياضي انجام ميدهد و با مقابله قسمتهايي از متن سجزي بامتن پوليا، نكته سنجي و ظرافت فكري فلسفي سجزي را در روششناسي رياضي آشكار ميكند.
رشدي راشد رساله ديگر سجزي قول احمد بن محمد بن عبدالجليل سجزي في كيفية تصور الخطين اللذين يقربان ولايلتقيان باخراجها دائما إلي ما لا نهاية را بررسي نموده و نكته سنجيهاي فلسفي او را استخراج كرده است در اين رساله، همانطور كه از عنوان آن نيز برميآيد، سجزي به طور خاص به مفهوم فلسفي «بينهايت» ميپردازد و بدين ترتيب حوزه عمل خود يعني رياضيات را با فلسفه و تفكر فلسفي پيوند ميدهد. رشدي راشد اين رساله را به همراه شرح و تعليق آن و نيز مقالهاي درباره با انديشه فلسفي سجزي و ابن ميمونه در رياضيات بر اساس همين رساله سجزي و رسالهاي از ابن ميمونه را براي اولين بار به چاپ رسانده است. از اين رساله يك نسخه خطي در كتابخانه آستان قدس رضوي موجود است.
به عقيده رشدي راشد، سجزي در اين رساله به بيان مجدد قضيه آپولونيوس در كتاب مخروطات پرداخته و آن «را با زبان كمي تغيير داده شده فلسفه ارسطويي تبيين نموده است34». آپولونيوس در قضيه 14 كتاب دوم مخروطات قصد دارد ثابت كند كه مجانبها و هذلولي تا بينهايت به هم نزديك ميشوند بدون اينكه به هم برسند.
سجزي و نجوم
بخش اعظم اشتهار سجزي در نجوم به اختراع اسطرالاب زورقي مربوط ميشود. سجزي در رصدهايي كه عبدالرحمان صوفي، منجم بزرگ در شيراز انجام داد، همكاري داشته است. «در بين رياضيدانان و منجمان دوره اسلامي، نخستين كسي كه عملاً عقيده به حركت وضعي كره زمين را بكار بست ابوسعيد سجزي بود، وي اسطرلاب زورقي را با اين فرض كه كره زمين متحرك و كرات سماوي به استثناي سيارات هفتگانه ثابت باشند، اخترع كرد35». ابوريحان بيروني در كتاب استيعاب الوجوه الممكنة في صنعة الاسطرلاب در تحسين و تمجيد از سجزي چنين آورده است:
از ابوسعيد سجزي اسطرلابي از نوع واحد بسيط ديدم كه از شمالي و جنوب مركب نبود و آن را اسطرلاب زورقي ميناميد و او را به جهت اختراع آن تحسين بسيار كردم، چه اختراع آن متكي بر اصلي است قائم به ذات خود و مبني بر عقيده مردمي است كه زمين را متحرك دانسته و حركت يومي را به زمين نسبت ميدهند و نه به كره سماوي و بدون شك اين شبههاي است كه تحليلش دشوار و رفع و ابطالش مشكل است. مهندسان و علماي هيأت كه اعتماد و استناد ايشان بر خطوط مساحيّه است، در نقض آن شبهه چيزي (گفتني) ندارند36.
عقيده سجزي به حركت وضعي كره زمين در نيمه دوم قرن چهارم هجري بيان شده است، يعني در روزگاري كه شاهد سيطره عقيده ثبوت و سكون زمين در نزد تمام علما و حكما بود، به اين ترتيب، نه در زمان وي و نه در قرنهاي پس از وي مورد قبول عموم قرار نگرفت. ابوعلي حسن بن علي مراكشي از علماي سده هفتم هجري ـ سه قرن پس از سجزي ـ در كتاب جامع المباني و الغايات في علم الميقات درباره فرض سجزي مبني بر متحرك بودن زمين و ساخت اسطرلاب زورقي بر پايه اين فرض مينويسد:
«ابوريحان بيروني گفته است كه مخترع اين اسطرلاب ابوسعيد سجزي بوده و آن اسطرلاب مبني بر اين فرض است كه كره زمين متحرك و كره سماوي، به استثناي سيارات هفتگانه، ثابت است. بيروني گفته است كه اين شبههاي است كه حل آن دشوار است و از او عجيب كه چگونه چيزي را دشوار دانسته كه فساد آن بياندازه آشكار است و اين امري است كه ابوعلي بن سينا بطلان آن را در كتاب شفا و رازي بطلان آن را در كتاب ملّخص و بسياري از كتابهاي ديگرش بيان كرده است37
ملاحظه ميشود كه عقيده سجزي به حركت وضعي زمين تا چه اندازه در آن اعصار عجيب و غير منتظره بوده است كه حتّي ابوعلي مراكشي، ابوريحان بيروني را به دليل آنكه عدم بطلان اعتقاد و فرض سجزي را «دشوار» دانسته و او را محكوم نكرده است، ملامت ميكند و با وجود آنكه نسبت به سجزي سه قرن متأخرتر است، اما همچنان تحت سيطره عقيده رايج آن دوران كه البته بزرگاني همچون ابوعلي سينا و زكرياي رازي نيز بر آن عقيده بودهاند، قرار دارد و اين امر حكايت از نوآوري و خلاقيت ذهن و انديشه سجزي دارد.
ميدانيم كه امروزه نظريه كپرنيكي خورشيد مركزي يك نظريهپذيرفته شده و رايج است و اعتقاد به حركت وضعي زمين به عقيدهاي رايج و جا افتاده در ميان عموم تبديل شده است. اهميت كار سجزي از آنجا مشخص ميگردد كه وي چند قرن قبل از كپرنيك اين عقيده را ابراز ميدارد و بر اساس آن اسطرلابي را اختراع ميكند. بدين ترتيب، وي در جنبه كاربردي بخشيدن به عقيدهاش موفق بوده، لازم است توجه كنيم كه در آن زمان نظريه بطلميوس زمين مركزي نظريهاي رايج، پذيرفته شده و غير قابل خدشه تلقي ميشد و طبيعي است كه نظر سجزي بسيار غير معمول جلوه گر شود چنانكه از سوي جزم انديشان عقيدهاي «فاسد» و «باطل» واز سوي منصفان «شبهه» خوانده شود، البته سجزي چنان با قوّت اين انديشه را عرضه كرده و بدان جنبه كاربردي بخشيده است كه به قول ابوريحان «مهندسان و علماي هيأت» در نقض آن شبهه چيزي (گفتني) ندارند.. و اگر نقض اين اعتقاد و تحليل اين شهبه امكانپذير باشد موكول به رأي فلاسفه طبيعيدان است»38
سجزي داراي تأليفات ارزشمندي در زمينههاي نجوم، احكام نجومي و آلات نجومي است. رسايل وي در اين زمينه بسيار مفصلتر از كتب رياضي اوست. سزگين فهرست برخي از اين آثار او را در جلد ششم GAS آورده است كه به شرح زير است:
1 ـ كتاب تركيب الافلاك. نسخهها: لاله لي 2707؛ 371؛ بياضه 4/4627 ( a92 ـ b80 ) ؛ ليدن 1/2451 (26 ـ 1)؛ تهران، مجلس 174؛ مشهد، آستان قدس 7503؛ موزه لنينگراد 3/3692 (26 ـ 13)
2 ـ رسالة في كيفية صنعة آلات النجوميه. نسخه: سراي، احمد III ، 3342 ـ( b129 ـ a123 )
3 ـ في كيفية صنعة جميع الاسطرلابات. نسخه: سراي، احمد III ، 3342 (b153 ـ b129 )
4 ـ رسالة إلي ابي محمد عبداللّه ابن علي الحاسب عن العمل بالاسطرلاب المسرطا نسخه: مشهد، آستان قدس 5286.
5 ـ رسالة الاسطرلاب. شيراز، كتابخانه ملي (نشريه V ، 251 )
6 ـ كتاب العمل بالصفيحة الآفاتيه. نسخه: دمشق، ظاهريه 9255
7 ـ رساله في سمت القبله. نسخه: تهران، دانشگاه تهران 5469
8 ـ رساله في شكل القطاع. نسخه: سراي، احمد III ، 3342
9 ـ كتاب الاسطرلاب الزورقي
10 ـ كتاب في قوانين مزاجاة الاسطرلاب الشمالي مع الجنوبي
11 ـ رساله في عمل الاسطرلاب
سجزي و تنجيم
خانم دكتر سمپلونيوس اظهار ميدارد كه حوزه اساسي فعاليت علمي سجزي تنجيم (احكام نجوم) است. سجزي با آثار و منابع پيشين در اين زمينه آشنايي گستردهاي داشته است و در آثار تأليفي وي علاوه بر شرح و بسط نظر پشيان، نظرات انتقادي خودش را نيز ملاحظه ميكنيم39.
سجزي رسائل متعددي در نجيم دارد كه متعددتر و مفصلتر از آثار نجومي وي است. فهرست اين آثار مطابق فهرست ارائه شده توسط سزگين در جلد هفتم GAS عبارت است از:
1 ـ كتاب المدخل إلي علم احكام النجوم. نسخهها: حميديه 837 ( a16 ـ b1 )؛ رئيس الكُتّاب 1/570 ( a15 ـ b1 ) اِسات 1/1998 ( a14 ـ b1 )؛ پاريس 6686 (18 ـ 2)؛ كتابخانه بريتانيا، 1346 (17 ـ 3)، دوبلين، چستر بيتي 4079؛ تهران، كتابخانه ملي 1/1634 (19 ـ 1)؛ مشهد 1/6350 (27ـ1).
2 ـ تحصيل القوانين للاستنباط الاحكام. نسخهها: حميديه 2/837 ( a18 ـ a16 )؛ رئيس الكُتاب 2/570 ( a17 ـ a15 )؛ اِسات 2/1998 ( a16 ـ b14 )؛ پاريس 6224 (30 ـ 29)؛ و 6686 (22 ـ 18)؛ كتابخانه بريتانيا، ـــ، 2/7490 (208 ـ 205)؛ و 2/1346 (19 ـ 17)؛ دوبلين، چستربيتي 4079؛ تهران، كتابخانه ملي 2/1634 (21 ـ 19)؛ تهران، كتابخانه مجلس 174 ( b12 ـ a11 )؛ آستان قدس 2/6350 (35 ـ 27).
3 ـ منتخب كتاب المواليد (لأبي مشعر)
4 ـ كتاب الزائرجات في الهيلاج و الكدخداه نسخهها: حميديه 3/837 ( a22 ـ 19)، رئيس الكتاب 4/570 ( a28 ـ b25 ) اِسات 4/1998 ( a26 ـ b23 )؛ پاريس 6686 (31 ـ 23)؛ كتابخانه بريتانيا، 4/1346 (30 ـ 27)؛ دوبلين، چستربيتي 4079؛ تهران، كتابخانه ملي 3/1634 (24 ـ 21)؛ تهران، كتابخانه مجلس 172 ( b15 ـ b12 )؛ مشهد: آستان قدس 3/6350 (42 ـ 35).
5 ـ جوامع كتاب تحويل سني المواليد (لأبي مشعر)
6 ـ كتاب المزاجات الكواكب في اجتماعها و افتراقها في مواصفها من الفلك. نسخهها: حميديه 6/837 ( a75 ـ 63) و 5/570 ( b58 ـ b28 )؛ اِسات 5/1998 ( b53 ـ b26 )؛ پاريس 6686 (75 ـ 63)؛ كتابخانه بريتانيا 6/1346 (70 ـ 58)؛ دوبلين، چستربيتي 4079، تهران: كتابخانه مجلس 174 ( a56 ـ a55 )؛ و 1508؛ و 6399 (553 ـ 522)؛ مشهد: آستان قدس 7/6350 (138 ـ 60).
7 ـ كتاب الاسعار. نسخهها: حميديه 7/837 ( a77 ـ b75 )؛ رئيس الكتاب 7/570 ( b70 ـ a69 )؛ اِسات 7/1998 ( a68 ـ b66 )؛ پاريس 6686؛ كتابخانه بريتانيا 10/7409 (211 ـ 208) چستر بيتي 4079؛ تهران. كتابخانه ملي 2/1147؛ 6/1634؛ تهران، كتابخانه مجلس 174 ( a57 ـ a56 )؛ مشهد: آستان قدس 7/6350 (168 ـ 164) قاهره: دارالكتب 79(2 ـ 1).
8 ـ كتاب الاختيارات. نسخهها: حميديه 8/837 ( a85 ـ b77 )؛ رئيس الكتاب 8/570 ( b78 ـ a71 )؛ اِسات 8/1998 ( a76 ـ b68 )؛ اَيا صوفيه 3/2672 ( a63 ـ a55 )؛ پاريس 6686 (84 ـ 77)؛ كتابخانه بريتانيا 8/1346 (81 ـ 72)؛ دوبلين، چستر بيتي 4079؛ تهران، ملي 7/1634؛ تهران، مجلس 174 ( a64 ـ a57 )؛ مشهد: آستان قدس 8/6350 (185 ـ 168)؛ قاهره: دارالكتب 79 (10 ـ 3).
9 ـ منتخب من كتاب الألوف (لابي مشعر)
10 ـ كتاب المعاني في احكام النجوم. نسخهها: حميديه 10/837 (116 ـ 97)؛ رئيس الكتاب 10/570 ( b114 ـ a82 )؛ اِسات 10/1998 ( a108 ـ b88 )؛ پاريس 6686 (119 ـ b95 )؛ كتابخانه بريتانيا 10/1346 (113 ـ 92)؛ دوبلين: چستربيتي 4079؛ و 10/4512 ( b174 ـ a174 )؛ تهران، ملي 9/1634؛ تهران، مجلس 174 ( a85 ـ a75 )؛ و 6399 (444 ـ 429) مشهد 10/6350 (257 ـ 214)؛ قاهره دارالكتب 79 (40 ـ 21)؛ تونس: ملي 3/08910 ( a101 ـ a78 ).
11 ـ كتاب الدلايل في احكام النجوم. نسخهها: حميديه 11/837 ( a132 ـ 117)؛ رئيس الكتاب 11/570 ( b130 ـ b114 ) اِسات 1998 ( a121 ـ a109 )؛ پاريس 6686؛ كتابخانه بريتانيا 8/7490 (205 ـ 186)؛ و 11/1346 (128 ـ 113)؛ دوبلين، چستربيتي 4079، و 11/4512 ( a183 ـ b174 )؛ تهران، مجلس 174 ( a108 ـ a85 ) و 1/2723 (48 ـ 1)؛ و 1/6361 (65 ـ 2)؛ تهران، دانشگاه 482(153 ـ 112)؛ تهران، ملي 1634؛ مشهد: آستان قدس 11/6350 (291 ـ 257)؛ قاهره: دارالكتب 79 (54 ـ 40).
12 ـ كتاب المعرفة فتح الابواب. نسخهها: رئيس الكتاب 12/570 ( a133 ـ b130 )؛ اسات 12/1998 ( a123 ـ a121 ) پاريس 6686 (139 ـ 136) دوبلين، چستربيتي 4079؛ و 12/4512 ( a184 ـ b136 )، قاهره: دارالكتب 79 (58 ـ 56)؛ تهران، مجلس 2/2723 (55 ـ 48) و 2/6361 (74 ـ 65)، مشهد: آستان قدس 12/6350 (295 ـ 291).
13 ـ كتاب حلول الكواكب البروج الاثني عشر. نسخهها: حميديه 12/837 ( a140 ـ b132 )؛ رئيس الكتاب 13/570 ( b142 ـ a133 )، اِسات 13/1998 ( b129 ـ a123 )؛ پاريس 6686 (162 ـ 139)؛ كتابخانه بريتانيا 13/1346 (140 ـ 131) دوبلين: چستربيتي 4079؛ و 4512( a185 ـ a184 )؛ قاهره: دارالكتب 79 (65 ـ 58).
14 ـ كتاب زرتشت في صور درجاة الفلك
15 ـ معرفة اوقات الطلسمات علي قول القدما. نسخهها: قاهره: دارالكتب 79 (79 ـ 77)؛ كتابخانه بريتانيا 15/1346 (155 ـ 153).
16 ـ كتاب الامطار
17 ـ كتاب القرانات و التحاويل سنيّ العالم. نسخهها: 14 آبچنيتن، نورعثمانيه 1/2795 ( a65 ـ 1)؛ پاريس 2581 (65 ـ 1).
18 ـ كتاب المسائل في اسرار علم النجوم. از آن در كتاب الدلايل في احكام النجوم نسخه حميديه،ُ ص 185 ياد شده است.
19 ـ كتاب الاوقات. از آن در كتاب القرانات، نسخه نور عثمانيه 2795، صص b3 و b11 ياد شده است.
جامع شاهي مجموعهاي از آثار سجزي در تنجيم است كه نسخهاي از آن در كتابخانه ملك موجود است. ويليام تامسون40 به نسخهاي از آن به شماره 766 در موزه بريتانيا، ص 527 اشاره ميكند41.
لازم به ذكر است كه بيروني در استيعاب خود علاوه بر اسطرلاب زورقي از دو نوع اسطرلاب ديگر ياد ميكند كه به وسيله سجزي به شكلهاي ماهي و شقايق دريايي ساخته شده‌اند. در حال حاضر دكتر لورچ42 به تحقيق درباره رساله پر اهميتي از سجزي درباره اسطرلاب مشغول است ولي هنوز نتايج تحقيقات خود را منتشر نكرده است.
نتيجه :
چنانكه از رسايل سجزي كه تاكنون به دست ما رسيده است و اقوالي كه از ديگر علماي بزرگ هم عصر وي در اختيار داريم، و نيز از طريق پژوهشهايي كه به تناسب، پژوهشگران در مورد متون سجزي به انجام رساندهاند، حقايق روشني درباره شخصيت علمي سجزي آشكار شده است. با توجه به اينكه پژوهش درباره سجزي همچنان ادامه دارد انتظار ميرود در آيندهاي نزديك اطلاعات بيشتري در اين زمينه فراهم گردد.
با معرفي و تحليل و بررسي برخي از كارهاي انجام شده، تا آنجا كه اين تحقيق مختصر به ما امكان داده است، نشان دادهايم كه سجزي در هر سه حوزه كاري خود يعني رياضيات، فلسفه رياضي و نجوم نوآوري داشته و سهمي درخور در توسعه مرزهاي دانش بشري ايفاء نموده است.
در رياضيات، سجزي توسيع دهنده «هندسه جبري» عرضه شده در كتاب دوم اصول اقليدس به هندسه سه بعدي است. وي به اعتقاد اكثر پژوهشگراني كه در زمينه جبر هندسي او تحقيق كردهاند وي مبدع هندسه چهار بعدي است. سجزي براي نخستين بار از روش هندسه ثابت براي تثليث زاويه بهره گرفت.
سجزي در نجوم مخترع اسطرلاب زورقي، بر مبناي فرض حركت وضعي زمين، است كه در نوع خود و در عصر او بينظير است و درواقع قرنها قبل از كپرنيك عقيده حركت وضعي زمين را اساس ساخت اسطرلاب خويش قرار داده است.
وي در فلسفه رياضي تنها نويسنده در شيوههاي حل مسأله، در ميان رياضيدانان دوره اسلامي است و برخلاف عادت مرسوم رياضيدانان عصر خويش، به همراه تعداد انگشت شماري از رياضيدانان مسلمان مثل ابنسنان، سلف وي و ابن هيثم، خلف خود، به مسائل فلسفي دخيل در موضوعات رياضي توجه داشته است.
در خاتمه جا دارد اظهار اميدواري كنيم كه با فعاليت پوياي پژوهشكدهها و مؤسسات پژوهشي تاريخ علم ايران و نيز با حمايت مسؤولين بومي، خصوصا دانشگاه زابل، باب جديدي در تحقيق و پژوهش درباره سجزي، رياضيدان شهير ايراني قرن چهارم گشوده گردد. ولولا فضلُ اللّه عليكم و رحمة ما زكي مِنكم مِن احدٍ ابدا.
پی نوشتها :
* عضو هيأت علمي دانشگاه زابل.
1 ـ سجزي، 1375، مقدمه، صفحه هفت.
2 ـ قرباني، 1375، ص 253.
3 - YVONN E Old-Syamplonius
4 - Hogcndijk
5 ـ براي اطلاعات بيشتر درباره قضيه شكل القطاع و «قضيه سينوسها در مثلث كروي»، «قضيه سينوسها در مثلث سطح و شكل منحني رجوع شود به [قرباني، 1374، صص 224 ـ 204]
6 ـ قرباني، 1375، ص 118.
7 ـ سجزي، 1375، مقدمه ص هفت.
8 ـ كوزه، 1999، ص 131
9 ـ سجزي، 1375، مقدمه ص شش.
10 - Rozenfel'd
11 - Sofarov
12 - Slavalin
13 ـ روز نفلد...، 1985، به نقل از هوخندايك، 2000، ص 1.
14 ـ قرباني، 1375، ص 252.
15 - P.Crozet
16 - CRNS
17 ـ كروزه، 1993، صص 286 ـ 251.
18 ـ سمپلونيوس، DSB ، ص 431.
19 ـ سجزي، 1375، مقدمه ص شش.
20 ـ رئيس مركز ملي تحقيقات علمي فرانسه ( CRNS ).
21 ـ اين مقاله ابتدا در سال 1986 در كنفرانس در مركز تاريخ علم و فلسفه عربي در فرانسه ارائه شده است.
22 ـ براي اطلاعات بيشتر راجع به تثليث زاويه و هندسه متحرك رجوع شود به [قرباني 1374، صص 306 ـ 289 و صص 6 ـ 24].
23 ـ براي اطلاعات بيشتر پيرامون تثليث زاويه و هندسه متحرك رجوع شود به [قرباني، 1374، صص 306 ـ 289] و [قرباني، 1370، صص 6 ـ 24].
24 ـ هوخندايك، 1984، صص 221 ـ 218 و انبوبا، ص 266.
25 ـ كتاب احمد بن محمد بن عبدالجليل سجزي في... الهندسه، ترجمه فارسي از محمد باقري، ترجمه انگليسي ازيان. پي. هوخندايك، فاطمي، 1375.
26 ـ سجزي، مجموعه رسائل الهندسيه، چاپ از فؤاد سزگين با مقدمه يان. پي. هوخندايك، فرانكفورت، آلمان 2000 ميلادي.
27 - A.Sedillot .
28 ـ رشدي راشد، 1986، ص 8 ـ 267.
29 ـ كروزه، 1999، ص 132.
30 ـ سجزي، 1375، مقدمه ص شش.
31 - G. Polya .
32 و 33 ـ هر دو كتاب فوق به فارسي ترجمه شده است ـ اولي توسط زنده ياد احمد آرام، (انتشارات كيهان، 1366) و دومي توسط استاد پرويز شهرياري، (انتشارات فاطمي 1366).
34 ـ رشدي راشد، 1978، ص 268.
35 ـ قرباني، 1375، ص 252.
36 ـ بيروني در استيعاب به نقل از قرباني، 1375، ص 252.
37 ـ مراكش، به نقل از قرباني، ص 253. تأكيد از نگارنده است.
38 ـ ابوريحان بيروني در استيعاب، به نقل از قرباني، 1375، صص 3 ـ 252.
39 ـ سمپلونيوسن، 1980، ص 221.
40 - Willoam Thomson .
41 - Lorch .
41 ـ تامسون، 1930، ص 48.
منابع:
1 ـ سجزي، ابوسعيد، رساله سجزي در روشهاي حل مسائل هندسي، ترجمه انگليسي از يان. پي. هوخندايك، مترجم فارسي محمد باقري، تهران، انتشارات فاطمي 1375.
2 ـ قرباني، ابوالقاسم، تحقيقي در آثار رياضي ابوريحان بيروني، تهران، مركز نشر دانشگاهي 1374
3 ـ قرباني، ابوالقاسم، زندگينامه رياضيدانان دوره اسلامي، تهران، مركز نشردانشگاهي 1375
4 - Anboba. A. "Construction de l'heftagoon regulier par las Arabes au 4e Siecle de l'hegire, Revue de l'Histoire des sciences Arabes, VOl 2 , 1978 .
5 - Crozet, P. "L'Idee de dimension chez Al-Sijzi", Arabic sciences and Philosophy 3, combridge university Press, 1998
6 - Crozet,P. A Propos des figures dans Les manuscrits arabs de geometric: L'exemple de sigIzi, in yusuf Ibish, ed. Editiwg Islamic manuscripts on Science, London, 1999
7 - Roshed. R. "AL sijzi et Maimonoide; Commentaire mathematique et philosophique de la proposition 11 - 14 des Conique de App.lonius" Arch . Internat. Hist. Sci. 37(1987), No 119
8 - Samplonius, y. , "Al-sijzi" in Dictionary of Scientific Biography, 15 vds, New york: Charls Scribnes Sons, 1970-78
9 - Sezgin, F. Geschichte des Arabischen Schrifitums, Band V: Mathe matik Bis Ca. 430 H., Leiden, Brill 1974 .
10 - Sezgin, F., Geschichte des Arabischen Schrifthums, Band V11: Astrologie - meteorologie und verwondtes, Bis ca. 430H. Leiden Brill 1979 .
11 - Sezgin, F, Collection of Geometrical works by Al-sijzt, introduction by J.P. Hogendijk, Publications of the Institute for the History of Arabic Islamic Sciences, series c.vol. 64, Francfurt, Germany 2000 .
12 - Hogendijk, J.P. "Greek and arabic construetions of the regular heptagon" Archive for the history of exact science, 30 , 1984
13 - Hogendijk, J.P. "review of rosenfeld's" the geometric Algebra of as -sigzi" (Russian), mathsci Net Mathematical Reviews on the web, Ams 2000 .
